Retrospektywna wystawa…

Wernisaż wystawy malarstwa Uli Dzwonik HOMO SENTIENS odbędzie się7 września 2023 r. o godz. 18.00 w foyer NFM (Wrocław, pl. Wolności 1).

„HOMO SENTIENS”. Tak Ula Dzwonik zdecydowała się zatytułować swoją retrospektywną wystawę. Tytuły ekspozycji często noszą na sobie piętno przypadkowości, rażą efekciarstwem, obiecują więcej, niż oferują lub wręcz wydają się przypadkowe. Ale nie tym razem. Ów „homo sentiens” trafia w sedno dorobku artystki, wręcz mógłby stać się mottem jej twórczości. Potraktujmy go więc z całą powagą i przyjrzyjmy się mu bliżej.

„Homo” to słowo na pozór proste i powszechnie znane. Ale przecież niosące ze sobą, w zależności od kontekstu, niezmierzone bogactwo znaczeń i emocji. Mamy zatem wstrząsające i kardynalne dla chrześcijańskiej cywilizacji „ecce homo”. Mamy przestrzegające „homo homini lupus”, dumne „homo sum, humani nihil a me alienum puto”, pesymistyczne „omnis homo mendax”, dyskredytujące „homo unius libri”.Te łacińskie sentencje można by mnożyć w nieskończoność. Ale przecież i nauka nigdy nie zapomniała o „homo”, nazywając tak kolejne historyczne odsłony ludzkiego gatunku: homo erectus, homo neanderthalensis, a wreszcie stawiające nas na szczycie piramidy żywych istot (czy zasłużenie?) homo sapiens. Czy te wszystkie frazy i terminy coś łączy? Tak. Podkreślenie wagi spraw ludzkich, skoncentrowania się na człowieczeństwie i jego różnych aspektach, zarówno tych wzniosłych i pięknych, jak i niskich, a nawet podłych.

U Uli Dzwonik kontekst jest wyraźnie określony: „homo sentiens” czyli „człowiek czujący”. Co ciekawe, można ów tytuł odnosić zarówno do samej artystki, jak i tematyki jej prac. W przypadku artystki to rodzaj dyskretnej deklaracji, że bohaterów swoich obrazów traktuje z uwagą, wrażliwością, zrozumieniem dla ich słabości. Trochę przypomina w tym figurę „czułego narratora” Olgi Tokarczuk, który zna i rozumie swoich bohaterów, stara się przedstawić ich bez uprzedzeń, ale sam pozostaje na dalszym planie, dyskretny, wyzbyty narracyjnego ego. Równocześnie artystka – czy tego chce czy nie – wpisuje się w tradycyjny spór, czy sztuka powinna być tworzona w głowie czy w sercu, wypływać z rozumu czy z trzewi, być elementem dysputy czy spowiedzi, perorować czy łkać lub krzyczeć? Oglądając jej obrazy nie mamy wątpliwości. Wprawdzie w pracy Balance mamy zderzone ze sobą dwa światy: esencjonalnego, rozedrganego człowieczeństwa i chaosu treści z racjonalnością, logiką, pięknem chłodnej formy. I nie mamy wątpliwości, do której ze stron przytula się artystka.

Swoją drogą, to ciekawe połączenie. Zazwyczaj bowiem sztuka odwołująca się do emocji bywa także bardzo osobista, podkreśla autorskie „ja”, przerabia doświadczenia, przeżycia i uczucia samego twórcy. Tymczasem Ula jest głęboko ukryta za swoimi pracami, unika wyrażania się w pierwszej osobie liczby pojedynczej, choć wszystkie pozostałe łatwo tu odnajdujemy: ty, on, ona, ono, my, wy, one, oni. Nigdy nie wiemy, na ile autobiograficzny jest obraz przed którym stoimy, ile w nim samej autorki, a ile jej wrażliwego postrzegania innych. To z pewnością sprawia, że przekaz staje się bardziej uniwersalny.

Ale tytułowy „homo sentiens” może odnosić się także do bohaterów obrazów artystki. Warto zwrócić uwagę, że w jej dorobku niewiele jest prac, w których nie pojawiłaby się ludzka figura. Człowiek jest w centrum, a wokół niego i w nim samym dzieje się życie. To, co czuje, nie zawsze przynależy do sfery przyjemności. Czasem to wstyd, rozczarowanie, złość, niespełnienie, ale bywa też (nierzadko) ekstaza, zapatrzenie, spełnienie. Jak w życiu. I jak w życiu „pogodny dzień” może szybko zamienić się w „niepokojąco pogodny dzień”. Wydaje się, że dla artystki najważniejsza pozostaje relacja. Człowiek może stać się w pełni czujący jedynie w układzie z innymi. Czasami to będzie partner lub partnerka, czasami rodzina, ale może być też ktoś przypadkowo spotkany. Owszem, człowiek staje się „sentiens” także w relacji z przyrodą, naturą, zwierzętami, a nawet dziełami kultury, ale jednak istota człowieczeństwa wyraża się w tym, co nas łączy (i dzieli) z innymi ludźmi. I nawet jeśli odwracamy się od siebie (częsty motyw u artystki), to nadal łączy nas bardzo dużo.

***

Malarstwo Uli Dzwonik, poza bogactwem treści, ma także niepowtarzalny atut oryginalności formy. Pesymistyczna wersja historii sztuki zakłada, że wszystko już było, a kolejne pokolenia mogą tylko żonglować dawno odkrytymi konwencjami, symbolami, sposobami obrazowania, kompozycjami, relacjami między kreską a plamą czy między poszczególnymi barwami itd. Zapewne sporo w tym prawdy. Ale ciągle jeszcze pozostaje miejsce na odrębność, indywidualność, własny język malarski. Niewiele go, ale kto ma silną osobowość, dotrze tam z pewnością. Dla artysty powinna to być największa satysfakcja, gdy widz, który raz zetknął się z jego twórczością, potrafi w przyszłości bezbłędnie rozpoznać każdą inną pracę. A tak właśnie sprawy się mają u Uli Dzwonik. Sposób, w jaki pokazuje świat, jest jej i tylko jej. Niczego nie udający, ale i niepodrabialny. Wielu twórców o tym marzy.

A jaki to sposób? Można powiedzieć, że bardzo kompatybilny z wartościami, o których chce nam opowiadać artystka. Człowiek jest dla Uli najważniejszy, ale czy to oznacza, że ma być doskonały? Skądże. Wszak bez wsparcia Photoshopa rzadko kiedy bywamy doskonali. Miewamy pryszcze na policzkach, uporczywy cellulit, coś tam za grube, a coś innego za chude. Nie traćmy więc energii – zdaje się sugerować Ula – na śledzenie powierzchowności, na uleganie mirażom różnych sztucznie narzucanych kanonów piękna. Skupmy się na tym, co ważniejsze – na wnętrzu. Bohaterowie jej obrazów mają więc duże głowy, nieproporcjonalnie masywne karki, krótkie nogi i ręce. Są, jak wyciosani z pnia drzewa przez nieuważnego i nieutalentowanego stolarza. Dzięki temu przestajemy postrzegać ich w odniesieniu do estetycznych oczekiwań. Ba, podświadomie się z nimi utożsamiamy, rozumiemy ową niedoskonałość, która jest nam bliska. A przez to bliskie stają się także ich problemy.

Samymi obrazami artystka nie ułatwia widzowi zrozumienia. Mnoży szczegóły i niedopowiedzenia, zmusza, by się wysilić, spojrzeć uważniej, nie wyciągać pochopnych wniosków, szukać tropów i wskazówek. Przyzwyczajonym do obrazkowej kultury Internetu stawia wręcz tytaniczne wymaganie: zatrzymaj się, nie pędź dalej. Jednym rzutem oka nie ogarniesz całości, nie zrozumiesz sensu, jak to ma miejsce w przypadku sieciowego memu. Na szczęście rzuca widzom jedno koło ratunkowe: tytuł. Podpisy pod obrazami artystki czytać wypada, bo z plątaniny możliwych znaczeń wskazują te najbardziej właściwe (co nie znaczy, że nie możemy sobie budować osobistych, całkiem innych narracji).

Bywa, że w tych tytułach Ula wciela się w psychologa, a nawet coacha ludzkich dusz (To zależy ode mnie, Tłumienie, Pomiędzy lękiem a odwagą, Razem nie razem, Wczoraj byłam szczęśliwa czy Nie marudź). Kiedy indziej nawiguje w stronę filozofii (Obecność możliwości, Nieracjonalna racjonalność) lub socjologii (Gry towarzyskie, Gry uliczne). Zazwyczaj stawia się w roli obserwatorki tego, co jest, ale czasem staje się delikatną kontestatorką, gdy maluje osobno Adama i Adama oraz Ewę i Ewę.

Wiem, że w dzisiejszych czasach bardzo niepoprawnie jest poszukiwać w życiu czy w sztuce uzasadnień dla tezy, iż „kobiety są z Wenus, a mężczyźni z Marsa”. Jednak nie mogę się powstrzymać, by nie podkreślić, że malarstwo Uli Dzwonik ma te cechy, które mężczyznom artystom jest osiągnąć bardzo trudno: psychologiczną dociekliwość, subtelność ocen, uważność w obserwowaniu, delikatność w definiowaniu. O ileż piękniejszy byłby świat, gdybyśmy wszyscy równie głęboko jak artystka próbowali zgłębić, zrozumieć i zaakceptować ludzką naturę w całej jej złożoności.

Piotr Sarzyński

– – –

HOMO SENTIENS. This is how Ula Dzwonik decided to title her retrospective exhibition. Exhibition titles are random and showy, promising more than their content has to offer, sometimes seem accidental. But not here. Homo sentiens hits the heart of the artist’s achievements and  could easily become the motto behind her work in general. So let’s take it seriously and take a closer look at it.

Homo is a seemingly simple and widely known word. Yet, depending on the context, it carries an immeasurable wealth of meanings and emotions. We have the ecce homo,touching and cardinal for Christian civilization. We have the warning homo homini lupus, the proud homo sum, humani nihil a me alienum puto, the pessimistic omnis homo mendax, the discrediting homo unius libri. These Latin maxims could be multiplied on and on. And there is also science, which also makes use of homo, naming successive historical ancestors of the human species homo erectus, homo neanderthalensis, and finally, placing us at the top of the pyramid of living beings (deservedly?): homo sapiens. Do all these phrases and terms have something in common? Yes. They all emphasize the importance of human affairs, focusing on humanity and its various aspects, both those lofty and beautiful, as well as low and even vile.

For Ula Dzwonik, the context is clearly defined: homo sentiens means “a feeling human”. Interestingly, this title can be applied to both the artist herself and the subject matter of her works. In the case of the artist, it is – in a way – a discreet declaration that she treats the people in her paintings with attention, sensitivity and understanding of their weaknesses. In this, she somewhat resembles Olga Tokarczuk’s “tender narrator”, who knows and understands his characters, tries to present them without prejudice, but himself remains in the background, discreet, devoid of narrative ego. At the same time, the artist – whether she wants it or not – is part of the traditional dispute over whether acts of artistic creation come from the head or from the heart; flow from the mind or the gut, be part of a dispute or a confession, perorate or rather cry and shout? Looking at her paintings, we have no doubts. The piece titles Balance shows two worlds colliding: essential, quivering humanity and chaos of content clashes with rationality, logic, and the beauty of cool form. And we have no doubts which side the artist embraces.

It is by all means an interesting combination. Usually, art that speaks to emotions tends to be very personal, emphasizes the author’s identity, reworks their experiences and feelings. Meanwhile, Ula is deeply hidden behind her works, she avoids expressing herself in the first person singular, although all the other persons are easily found: you, he, she, it, we, you, them, them. We never know how autobiographical the painting before us is – how much of the author is enclosed in it, and how much of her sensitive perception of others. This certainly makes the message more universal.

But the title homo sentiens may also refer to the characters that we see in Ula’s paintings. It is worth noting that very few works in her oeuvre do not feature a human figure. The human being is at the center, and life happens around and in it. What the man feels does not always come from the sphere of pleasure. Sometimes it’s shame, disappointment, anger, lack of fulfillment, but it is also (often) ecstasy, infatuation, satisfaction. Same as in life. And as in life, a “clear day” can quickly turn into a “disturbingly clear day”. Relationship remains  the most important thing for the artist. A man can become fully sentient only in relation to others. Sometimes this other is a partner, sometimes family, but it can also be someone you meet by chance. Yes, a man becomes sentiens also in relation to nature, animals, and even works of culture, but the essence of humanity is expressed in what connects us with (and divides us from) other people. And even if we turn away from each other (a frequent motif in artist’s works), we still have a lot in common.

***

Ula Dzwonik’s paintings are not only rich in content but also take  a uniquely original form. The pessimistic approach to the history of art assumes that everything has already been done before, and that the next generations can only juggle long-discovered conventions, symbols, ways of depicting, compositions, relations between a line and a patch, or between individual colors, etc. There is probably a lot of truth in this. However, there is still room for separateness, individuality, exploring one’s own language in painting. This room is not huge, but those who have a strong personality will get there for sure. It should be a source of great satisfaction for an artist, when somebody who only once encounters her work is able to unmistakably recognize any other works of her in the future. And this is definitely the case of Ula Dzwonik. The way she shows the world is hers and hers alone. She is not pretending to be anything else makes her style unmistakable. This is a dream of many artists.

And what is her way? Probably quite compatible with the values that the artist wants to share with us. Man is central for Ula, but does that mean that he has to be perfect? On the contrary. After all, without the support of Photoshop, human beings are rarely perfect. We have pimples on our cheeks, persistent cellulite, some body parts too fat and some too thin. Ula seems to suggest  we should drop pursuing the superficial, and stop succumbing to the mirages of various artificially imposed canons of beauty. Let’s focus on what’s more important: on what is inside. The people in her paintings have large heads, disproportionately massive necks, short legs and arms. They are as if hewn from a tree trunk by a careless and unskilled carpenter. Thanks to this, we stop perceiving them in relation to aesthetic expectations. In fact, we subconsciously identify with them, understanding their imperfection that feels so close to us. And thus their problems also become close.

The way the paintings are made does not make it easier for the viewers to grasp the meaning. The artist multiplies details and understatements, forces us to make an effort and take a closer look, warns us not to draw hasty conclusions, to look for tracks and clues. For those accustomed to the image culture of the Internet, this is a gigantic task: to stop rushing forward. You will not get the whole picture at a glance, you will not understand the meaning in a second, as is the case with an online meme. But she throws us one lifeline: titles. The captions under the artist’s paintings should definitely be read, since they serve as a signpost, indicating the most appropriate ones in the tangle of possible meanings (which does not mean that we should refrain from building our own personal, completely different narratives).

It happens that in these titles Ula plays a psychologist or even a coach of human souls (It’s Up to Me, Suppression, Between Fear and Courage, Together Not Together, Yesterday I Was Happy or Don’t Whine). At other times, she navigates towards philosophy (The Presence of Possibilities, Irrational Rationality) or sociology (Party Games, Street Games). She usually puts herself in the role of an observer, but sometimes becomes a delicate contester, for instance when she paints Adam and Adam and Eve and Eve, separately.

I am aware that nowadays finding arguments for the “women are from Venus and men are from Mars” thesis –  be in in life or in art – is not well received, however, I cannot refrain from emphasizing that the paintings by Ula Dzwonik’s have features that are very difficult to achieve by male artists: psychological inquisitiveness, subtlety of assessments, attentiveness in observing, delicacy in defining. The world would be so much beautiful if we all tried to explore, understand and accept human nature in all its complexity as deeply as the artist does.

Piotr Sarzyński